Than đá là trụ cột bảo đảm tăng trưởng, việc làm và ổn định xã hội của Trung Quốc trong nhiều thập kỷ. Tuy nhiên, khi Bắc Kinh thúc đẩy chuyển đổi năng lượng và giảm phát thải, việc loại bỏ than đá trở thành một bài toán tài chính – ngân sách phức tạp, ảnh hưởng đến hàng triệu việc làm, tài sản công và sự ổn định của nhiều địa phương phụ thuộc vào than.

Than đá – 'Tài sản kinh tế' khổng lồ khó thoái lui

Từ thời nhà lãnh đạo Trung Quốc Mao Trạch Đông, than đá đã trở thành nền tảng của quá trình công nghiệp hóa Trung Quốc, cung cấp năng lượng giá rẻ cho tăng trưởng kinh tế, tạo hàng triệu việc làm và hình thành các trung tâm công nghiệp quy mô lớn ở miền Bắc.

Không chỉ là nhiên liệu, than đá còn gắn với một hệ thống kinh tế – tài chính hoàn chỉnh, bao gồm mỏ khai thác, nhà máy điện, mạng lưới vận tải, doanh nghiệp nhà nước và nguồn thu ngân sách địa phương.

Thực tế tại mỏ than lộ thiên Yimin ở Nội Mông, nới này phản ánh rõ quy mô và tính chất hệ thống đó. Hàng chục xe tải khổng lồ xếp hàng chờ than, nhưng ngày càng nhiều phương tiện đã được tự động hóa, vận hành không người lái. Công nghệ giúp nâng cao hiệu quả và an toàn, song đồng thời cho thấy sự dịch chuyển âm thầm của lực lượng lao động truyền thống.

Mỏ than lộ thiên Yimin ở Nội Mông, Trung Quốc (Ảnh: BB)

Theo Cơ quan Năng lượng Quốc tế, Trung Quốc chiếm gần một nửa số việc làm trong ngành than toàn cầu. Chỉ riêng lĩnh vực khai thác đã tạo ra hàng triệu vị trí, chưa kể các ngành liên quan như điện lực, vận tải và luyện kim. Tại các tỉnh như Sơn Tây, nơi hơn một phần ba lực lượng lao động ngành than của cả nước tập trung, than đá không chỉ tạo việc làm mà còn là nguồn thu ngân sách chủ lực, đồng thời là trụ cột của hệ thống doanh nghiệp nhà nước địa phương.

Chính vì vậy, việc cắt giảm nhanh chóng than đá kéo theo rủi ro tài chính lớn. Hạ tầng mỏ, nhà máy điện, đường sắt và cảng than là những tài sản cố định có vòng đời dài, phần lớn chưa khấu hao hết.

Đóng cửa sớm đồng nghĩa với việc ghi nhận lỗ tài sản quy mô lớn, làm xấu bảng cân đối của doanh nghiệp nhà nước và gia tăng nguy cơ nợ xấu trong hệ thống ngân hàng, đặc biệt tại các địa phương phụ thuộc tài nguyên. Đây là lý do khiến Bắc Kinh khó có thể lựa chọn một lộ trình “thoát than” nhanh và dứt khoát.

Gánh nặng ngân sách và an sinh xã hội từ sự suy giảm việc làm

Giảm phụ thuộc than không chỉ là câu chuyện của doanh nghiệp, mà còn đặt ra áp lực tài khóa trực tiếp đối với nhà nước. Theo các nghiên cứu của Viện Năng lượng thuộc Đại học Bắc Kinh và Chương trình Phát triển Liên hợp quốc, riêng tại tỉnh Sơn Tây, có thể sẽ mất tới 350.000 việc làm từ nay đến năm 2030. Khi tính đến các hiệu ứng lan tỏa ra toàn bộ nền kinh tế khu vực phía Bắc, số việc làm bị ảnh hưởng có thể lên tới 1,5–1,7 triệu.

Dù các ngành công nghiệp xanh đã tạo ra hơn 7 triệu việc làm trên toàn quốc và về dài hạn có thể mang lại tăng trưởng ròng về lao động, sự chuyển dịch này không diễn ra đồng đều. Tại các “vành đai than”, đặc biệt với lao động lớn tuổi và kỹ năng hạn chế, khả năng chuyển sang các ngành mới là rất thấp. Điều này buộc chính phủ phải đối mặt với chi phí lớn cho trợ cấp thất nghiệp, đào tạo lại và tái định cư.

Việc cắt giảm phụ thuộc vào than đá có nguy cơ tác động đến sinh kế của hàng nghìn lao động (Ảnh: BB)

Kinh nghiệm lịch sử cho thấy những cú sốc việc làm trong ngành công nghiệp nặng có thể nhanh chóng chuyển thành bất ổn xã hội. Trung Quốc cũng từng chứng kiến các cuộc biểu tình gay gắt của công nhân lo ngại mất việc, buộc chính quyền địa phương phải can thiệp bằng các biện pháp hành chính và hỗ trợ tài chính. Với Bắc Kinh, ổn định xã hội luôn là ưu tiên hàng đầu, đồng nghĩa ngân sách nhà nước phải sẵn sàng gánh thêm chi phí trong quá trình chuyển đổi năng lượng.

Trường hợp thành phố Datong, thủ phủ than đá của tỉnh Sơn Tây, cho thấy rõ cái giá tài khóa đó. Chính quyền địa phương đã chi khoảng 16 tỷ nhân dân tệ cho kế hoạch tái định cư, di dời hàng trăm nghìn công nhân và gia đình họ khỏi các khu nhà ở gần mỏ than sang khu đô thị mới. Việc di dời giúp cải thiện môi trường sống và chất lượng không khí, nhưng đồng thời tạo áp lực lớn lên ngân sách địa phương trong bối cảnh nguồn thu từ than biến động mạnh theo chu kỳ giá.

Chuyển đổi "nửa vời" để tránh cú sốc tài chính

Trước những áp lực về tài chính, việc làm và ngân sách, Trung Quốc lựa chọn một lộ trình chuyển đổi thận trọng, thậm chí mang tính nửa vời, nhằm tránh cú sốc tài chính và kinh tế. Dù các nhà lãnh đạo tuyên bố sẽ thúc đẩy việc sử dụng than đạt đỉnh trong giai đoạn 2026–2030, than đá vẫn được xác định là “nguồn năng lượng chủ lực” để bảo đảm an ninh điện quốc gia.

Trong bối cảnh năng lượng tái tạo như gió và mặt trời còn phụ thuộc lớn vào điều kiện thời tiết, Bắc Kinh tiếp tục phê duyệt và xây dựng các nhà máy nhiệt điện than mới để đóng vai trò nguồn điện nền. Cách tiếp cận này giúp hệ thống điện vận hành ổn định và hạn chế rủi ro gián đoạn, nhưng đồng thời kéo dài vòng đời của ngành than và làm chậm quá trình giảm phát thải.

Trước áp lực ngày càng lớn về tài chính, việc làm và ngân sách, Trung Quốc đã lựa chọn một lộ trình chuyển đổi thận trọng (Ảnh: Xinhua)

Ở cấp địa phương, nhiều chính quyền vẫn đặt cược vào các ngành “liên quan đến than” nhằm duy trì dòng tiền, việc làm và nguồn thu. Tại Fuxin, thành phố từng là biểu tượng của ngành khai thác than, chính quyền vừa đầu tư vào nông nghiệp, du lịch và năng lượng gió, vừa ủng hộ các dự án chuyển hóa than thành hóa chất. Các dự án này được kỳ vọng tạo việc làm và giảm phụ thuộc vào năng lượng nhập khẩu, song lại gây tranh cãi do mức phát thải cao và nguy cơ kéo dài sự phụ thuộc vào nhiên liệu hóa thạch.

Các nhà nghiên cứu chỉ ra trong nhiều trường hợp, nguồn lực nhà nước vẫn được phân bổ thông qua các doanh nghiệp than thuộc sở hữu nhà nước. Điều này giúp giảm áp lực tài chính và xã hội trong ngắn hạn, nhưng lại làm chậm quá trình đa dạng hóa kinh tế và duy trì rủi ro cấu trúc cho các địa phương phụ thuộc than.

Kế hoạch giảm phụ thuộc than của Trung Quốc không đơn thuần là câu chuyện môi trường, mà là bài toán cân đối phức tạp giữa tăng trưởng, việc làm, ngân sách và ổn định xã hội. Than đá, với vai trò lịch sử và quy mô tài sản khổng lồ, vẫn là điểm tựa tài chính khó thay thế trong ngắn hạn.

Theo nhiều chuyên gia, cách Trung Quốc quản lý quá trình chuyển đổi này sẽ quyết định không chỉ thành công của mục tiêu khí hậu, mà còn ảnh hưởng đến ổn định tài khóa địa phương, hệ thống doanh nghiệp nhà nước và thị trường năng lượng toàn cầu. Trong bối cảnh đó, lựa chọn chuyển đổi chậm, từng bước, dù làm loãng tham vọng xanh, phản ánh rõ cái giá tài chính mà Bắc Kinh sẵn sàng trả để duy trì ổn định trong giai đoạn quá độ.

Theo BB

Thanh Trúc

Link gốc