Trong bối cảnh các "đại bàng" công nghệ công bố hiệu suất kỷ lục nhờ tự động hóa, bài toán định vị thực chất của doanh nghiệp Việt trong chuỗi giá trị và lộ trình số hóa khả thi cho khối SME đã trở thành tâm điểm tranh luận với những trăn trở về nguy cơ mãi dừng lại ở vị thế gia công.

Sáng 26/11, khuôn khổ Diễn đàn Kinh tế Mùa thu 2025 tại TP.HCM chứng kiến sự tương phản rõ rệt giữa bức tranh sản xuất của khối FDI và thực trạng doanh nghiệp nội địa. Phiên thảo luận chuyên đề về tương lai ngành sản xuất, với sự góp mặt của đại diện Bộ Khoa học & Công nghệ cùng lãnh đạo các tập đoàn công nghệ hàng đầu, đã vượt ra khỏi các cam kết xã giao để đi thẳng vào những con số tài chính và hiệu quả vận hành thực tế.

"Vũ khí" của người khổng lồ: Tăng trưởng không cần tăng người

Mở đầu phiên thảo luận, Tiến sĩ Zongchang Liu – CEO luân phiên của Foxconn Industrial Internet (Fii) đã minh chứng sức mạnh của mô hình "AI makes AI" bằng những dữ liệu tài chính cụ thể. Tại nhà máy Hữu Nghị 2 (Khu công nghiệp Quang Châu, Bắc Ninh) - cơ sở duy nhất tại Việt Nam hiện được Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF) công nhận là "Lighthouse Factory" (Nhà máy Hải đăng), công nghệ đang thay đổi hoàn toàn cuộc chơi về năng suất.

Theo số liệu từ Foxconn, việc áp dụng đồng bộ hóa chuỗi cung ứng và kế hoạch kỹ thuật số đã giúp tập đoàn giảm tới 35% lượng hàng tồn kho. Đáng chú ý, trong năm tài chính vừa qua, doanh thu mảng ứng dụng công nghệ mới của Fii tại Việt Nam ghi nhận mức tăng trưởng 83%, trong khi quy mô nhân sự chỉ tăng tương ứng 20%. Sự chênh lệch lớn giữa tốc độ tăng doanh thu và nhân sự cho thấy năng suất lao động đã được cải thiện đột biến (UPH tăng hơn 50%), phá vỡ hoàn toàn tư duy tăng trưởng dựa trên thâm dụng lao động giá rẻ truyền thống.

Đồng quan điểm, ông Andy Yu – Phó Chủ tịch cấp cao Chuỗi cung ứng toàn cầu của Schneider Electric, khẳng định công nghệ đang biến các tiêu chuẩn xanh từ gánh nặng chi phí trở thành lợi thế cạnh tranh trực tiếp. Dữ liệu từ thực tế vận hành chuỗi cung ứng tại các thị trường Á – Âu của Schneider cho thấy việc ứng dụng AI trong kiểm tra ngoại quan (Visual Inspection) giúp cải thiện hiệu suất vận hành 10% và giảm thiểu sai sót xuống mức thấp nhất, tối ưu hóa năng lượng tiêu thụ cho các trung tâm dữ liệu.

Nỗi đau của doanh nghiệp Việt: Khi "Excel vẫn là Vua"

Trái ngược với sự bứt phá của khối ngoại, bà Nguyễn Dạ Quyên - Đồng Lãnh đạo Trung tâm HCMC C4IR, đã thẳng thắn chỉ ra điểm nghẽn lớn nhất của doanh nghiệp Việt Nam, đặc biệt là khối doanh nghiệp vừa và nhỏ (SME). Theo bà Quyên, khoảng 60% SME mới chỉ ở giai đoạn đầu của số hóa và vấn đề cốt lõi không nằm ở việc thiếu thiết bị hay công nghệ cao siêu, mà là sự thiếu hụt dữ liệu sạch.

"Tại đa số doanh nghiệp Việt, Excel vẫn là Vua. Dữ liệu vẫn phân mảnh trong các hệ thống rời rạc, các phòng ban sử dụng những bảng tính khác nhau và không được chuẩn hóa. Điều này khiến các công ty không có được một nguồn thông tin duy nhất đáng tin cậy (Single Source of Truth) để ra quyết định kinh doanh chính xác," bà Quyên nhận định.

Đồng tình với quan điểm này, ông Trần Anh Tú, Phó cục trưởng Cục Công nghiệp Công nghệ thông tin, Bộ Khoa học và công nghệ, nhận định doanh nghiệp SME không nên đi tắt đón đầu vào AI hay Big Data ngay lập tức khi nền tảng dữ liệu chưa vững. Lãnh đạo Bộ Khoa học & Công nghệ khuyến nghị một lộ trình tiếp cận thực dụng: bắt đầu từ số hóa quy trình (Digitization) để tạo ra dữ liệu, chuẩn hóa cơ sở dữ liệu (Data) làm nguyên liệu đầu vào, sau đó mới tiến tới tự động hóa và các ứng dụng trí tuệ nhân tạo.

Để hỗ trợ lộ trình này, ông Tú cho biết Chính phủ đang tập trung hoàn thiện hành lang pháp lý thông qua cơ chế thử nghiệm có kiểm soát (Sandbox) đối với các công nghệ mới, đồng thời sử dụng Quỹ Đổi mới công nghệ quốc gia như một đòn bẩy tài chính và kết nối tri thức, giúp doanh nghiệp tiếp cận mạng lưới chuyên gia quốc tế thay vì chỉ hỗ trợ vốn đơn thuần.

Đồng hành cùng nỗ lực này, Phó Chủ tịch UBND TP.HCM Nguyễn Văn Dũng cũng đưa ra nhận định thẳng thắn: "Chúng ta không thể tiếp tục cạnh tranh bằng lợi thế cũ. Đã đến lúc phải nâng cao năng suất, làm chủ công nghệ và chuyển đổi mô hình sản xuất." Lãnh đạo thành phố nhấn mạnh nhà máy thông minh là hướng đi bắt buộc để tối ưu vận hành, minh bạch xuất xứ và giảm thiểu phát thải carbon.

Câu hỏi day dứt từ CEO Galaxy: Lắp ráp hay Sản xuất?

Sức nóng của khán phòng thực sự được đẩy lên cao trào ở phần thảo luận mở, khi ông Huỳnh Kim Tước – Chủ tịch kiêm Tổng Giám đốc Galaxy Holdings đặt câu hỏi trực diện cho các diễn giả. Với kinh nghiệm hơn 25 năm trong lĩnh vực công nghệ, ông Tước không đi sâu vào kỹ thuật mà xoáy thẳng vào vị thế quốc gia trong chuỗi cung ứng toàn cầu.

Thay vì dùng những thuật ngữ hoa mỹ, lãnh đạo Galaxy Holdings đặt vấn đề về sự khác biệt cốt tử giữa hai khái niệm: "Assembly" (Gia công, lắp ráp) và "Production" (Sản xuất thực thụ). Theo ông, dù Việt Nam đang thu hút lượng lớn vốn FDI và các nhà máy thông minh, nhưng nếu chỉ dừng lại ở Assembly, chúng ta mãi chỉ là người làm thuê trên sân nhà với giá trị gia tăng thấp. Câu hỏi day dứt được đặt ra là làm thế nào để doanh nghiệp Việt bước qua lằn ranh đó để thực sự làm "Production" - tức là làm chủ công nghệ lõi, nắm giữ R&D và tự chủ trong chuỗi giá trị, thay vì chỉ cung cấp nhân công và mặt bằng.

Lời giải từ hai góc nhìn: Lộ trình kỹ thuật và Bước đi thực dụng

Phản hồi trăn trở này, hai đại diện từ Foxconn và Schneider Electric đã đưa ra hai góc nhìn bổ trợ, vẽ nên lộ trình thoát bẫy gia công cho doanh nghiệp Việt.

Ông Zongchang Liu (Foxconn) thẳng thắn chỉ ra con đường thăng hạng trong chuỗi giá trị gồm 3 nấc thang: từ Lắp ráp tích hợp (System Assembly) tiến lên Module (các tiểu hệ thống) và cuối cùng là Linh kiện lõi như Chip máy tính (Component). Theo ông Liu, thách thức lớn nhất của lắp ráp là chi phí nhân công, nhưng muốn chuyển sang làm Module và Linh kiện thì bắt buộc phải có Tự động hóa và hàm lượng R&D chuyên sâu. Đây là "khe cửa hẹp" nhưng là con đường bắt buộc nếu muốn làm chủ công nghệ và gia tăng biên lợi nhuận.

Ở góc độ thực thi, ông Andy Yu (Schneider Electric) đưa ra lời khuyên thực dụng hơn cho các doanh nghiệp đang còn loay hoay với Excel: "Đừng bắt đầu bằng những thứ quá vĩ mô". Theo ông, mấu chốt nằm ở việc xác định đúng "điểm đau" (pain points) trong vận hành, sau đó ứng dụng ngay các công cụ AI sẵn có với chi phí hợp lý để giải quyết. Lãnh đạo Schneider nhấn mạnh doanh nghiệp không cần đội ngũ kỹ sư hùng hậu để xây dựng mô hình ngôn ngữ lớn, mà cần nhân sự biết cách sử dụng công cụ AI để cải thiện quy trình kiểm tra hay bảo trì. Những bước đi nhỏ tích lũy dữ liệu này sẽ là nền móng để doanh nghiệp Việt dần bước lên các nấc thang cao hơn trong chuỗi giá trị toàn cầu.

Anh Khôi-Link gốc